Ένα από τα πιο ευαίσθητα και σημαντικά θέματα στη σύγχρονη ιατρική πράξη

Γράφει ο Δημήτρης Κ. Φιλίππου, Γεν. Χειρουργός, Αν. Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ.

Το ζήτημα των ιατρικών λαθών αποτελεί ένα από τα πιο ευαίσθητα και σημαντικά θέματα στη σύγχρονη ιατρική πράξη. Ιδιαίτερα σε περιόδους όπου έρχονται στη δημοσιότητα σοβαρά περιστατικά κατά τα οποία δημιουργήθηκαν σοβαρά προβλήματα και επιπλοκές σε ασθενείς κατά τη διάρκεια μιας θεραπείας, η κοινωνία ευαισθητοποιείται και αναζητά καθαρές και κατανοητές απαντήσεις.

Τι θεωρείται όμως πραγματικά ιατρικό λάθος, ποια είναι τα όρια της ανθρώπινης ιατρικής ευθύνης και ποιος είναι ο σωστός τρόπος διαχείρισης αυτών των καταστάσεων είναι κάποια από τα βασικά ερωτήματα που αναζητούν απάντηση. Η ορθή κατανόηση του θέματος είναι απαραίτητη καθώς η παραμονή οποιονδήποτε σκοτεινών σημείων και αμφιβολιών μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα ανασφάλειας τόσο στους ασθενείς όσο και στους ιατρούς, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει τη σχέση εμπιστοσύνης που είναι απαραίτητη για τη θεραπευτική διαδικασία.

Ως ιατρικό λάθος ορίζεται η ακούσια ενέργεια ή παράλειψη που αποκλίνει από το αποδεκτό ιατρικό πρότυπο και οδηγεί ή θα μπορούσε να οδηγήσει σε βλάβη του ασθενούς. Αυτό δεν αφορά την αποτυχία ενός θεραπευτικού αποτελέσματος, κάτι που συχνά δεν είναι προβλέψιμο, αλλά μία απόκλιση από την ενδεδειγμένη ιατρική πρακτική. Το λάθος μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε στάδιο: από τη λήψη ιστορικού και τη διάγνωση, μέχρι τη χειρουργική πράξη, τη φαρμακευτική αγωγή ή τη μετεγχειρητική παρακολούθηση. Η ύπαρξη κινδύνου στην ιατρική πράξη δεν σημαίνει αυτομάτως εσφαλμένη ιατρική ενέργεια, και αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό καθώς είναι ένα σημείο που συχνά παρερμηνεύεται από το ευρύ κοινό.

Τα βασικά ζητήματα από την πλευρά του ασθενούς αφορούν τη σαφή ενημέρωση, τη δυνατότητα να κατανοήσει την κατάστασή του και το δικαίωμά του να ζητήσει διευκρινήσεις όταν προκύπτουν επιπλοκές ή αμφιβολίες. Οι επιπλοκές, όσο δυσάρεστες και αν είναι, αποτελούν δυστυχώς μέρος της ιατρικής πραγματικότητας και δεν είναι ταυτόσημες με το λάθος. Για τον ασθενή, η έγκαιρη και ειλικρινής επικοινωνία αποτελεί τον πυρήνα της εμπιστοσύνης. Όταν κάτι δεν εξελίσσεται ομαλά, ο ασθενής χρειάζεται καθαρές εξηγήσεις και όχι τεχνικούς όρους και επιστημονικές εκφράσεις τις οποίες δε μπορεί να κατανοήσεις και που επιτείνουν τη σύγχυση. Παράλληλα, πρέπει να έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τις ανησυχίες του και, αν το επιθυμεί, να ζητήσει δεύτερη γνώμη χωρίς αυτό να θεωρείται επιθετική στάση απέναντι στον θεράποντα ιατρό.

Το δικαίωμα στη σωστή ενημέρωση του ασθενούς είναι ταυτόσημο με την υποχρέωση του ιατρού για σωστή και πλήρη ενημέρωση αναφορικά με τις πιθανές επιπλοκές της θεραπείας με απλά και κατανοητά λόγια ώστε να γίνουν αυτά κατανοητά από τον ασθενή. Η ευθύνη του ιατρού για πλήρη και σωστή ενημέρωση δεν περιορίζεται μόνο στην τεχνική επάρκεια της πράξης, αλλά και στη διαρκή επαγρύπνηση, την συνεχή και πλήρη ενημέρωση και φυσικά την ορθή διαχείριση του κινδύνου και των προβλημάτων που πιθανόν να ανακύψουν με βάσει τους κανόνες της ορθής κλινικής πράξης και των αρχών της ιατρικής επιστήμης.

Ένα σημαντικό πρόβλημα είναι ότι ο ιατρός καλείται να αποφασίζει συχνά σε συνθήκες πίεσης, με ελλιπή δεδομένα ή σε πλαίσιο περιορισμένων πόρων, ιδιαίτερα στο δημόσιο σύστημα υγείας. Παρότι αυτό δεν αναιρεί την υποχρέωσή του για ορθή πρακτική, αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της καθημερινής ιατρικής. Σε περίπτωση ύπαρξης πιθανότητας λάθους, ο ιατρός χρειάζεται να αναλάβει ενεργό ρόλο στην αποκάλυψη της αλήθειας, στον αξιολόγηση και ανάλυση των πρακτικών που πιθανότατα οδήγησαν σε αυτό και να συνεργαστεί με το ίδρυμα και τους συναδέλφους προκειμένου αφενός μεν να αντιμετωπισθεί σωστά ο πάσχοντας ασθενής, αφετέρου να αποφευχθεί η επανάληψη του ίδιου προβλήματος στο μέλλον.

Στην πράξη, όταν προκύπτει ένα περιστατικό που δημιουργεί υποψίες για ιατρικό λάθος, η διαχείριση πρέπει να είναι άμεση, ψύχραιμη και φυσικά σύμφωνα με όλους τους κανόνες ηθικής και δεοντολογίας. Το νοσοκομείο οφείλει να διερευνήσει το συμβάν με αντικειμενικό τρόπο, να επικοινωνήσει ευθέως με την οικογένεια και τον ασθενή, να εξηγήσει τι συνέβη και να παρουσιάσει με λεπτομέρεια και αλήθεια όλα τα δεδομένα. Η αποσιώπηση ή η αμυντική στάση είναι τα εκείνα τα στοιχεία τα οποία συνήθως οδηγούν στην ενίσχυση της καχυποψίας και τη σύγκρουση μεταξύ ασθενούς και ιατρού. Στόχος σε κάθε τέτοια δύσκολη είναι η αλήθεια κατάσταση και για τον ασθενή αλλά και για τον ιατρό δεν πρέπει να είναι η αναζήτηση ενόχου, αλλά η ορθή και άμεση αντιμετώπιση του προβλήματος του ασθενούς με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και αξιολόγηση του συμβάντος ώστε να αποφευχθεί κάτι αντίστοιχο στο μέλλον.

Ένα σημαντικό ζήτημα που έχει προκύψει τις τελευταίες δεκαετίες διεθνώς αλλά και στην Ελλάδα είναι ότι αρκετοί ασθενείς ωθούνται σε διαδικασίες διεκδίκησης αποζημιώσεων χωρίς να υπάρχει ουσιαστικό λάθος. Αυτό συχνά ενισχύεται από νομικούς κύκλους που διαβεβαιώνουν για «σίγουρες υποθέσεις», δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα συγκρουσιακή και όχι συνεργατική. Όταν η δικαστική διαδικασία ξεκινά στη βάση λανθασμένων επιχειρημάτων ή μη ιατρικά τεκμηριωμένων ισχυρισμών, οι ασθενείς εκτίθενται σε μακροχρόνιες και ψυχοφθόρες διαδικασίες, ενώ η ιατρική κοινότητα εισέρχεται σε καθεστώς φόβου που οδηγεί στην αμυντική ιατρική. Η αμυντική ιατρική, δηλαδή η υπερβολική χρήση εξετάσεων ή η αποφυγή δύσκολων περιστατικών, τελικά βλάπτει όλους του εμπλεκόμενους, τους ασθενείς, τους ιατρούς αλλά και το σύστημα υγείας συνολικά.

Οι διοικήσεις των νοσοκομείων, δημόσιων και ιδιωτικών, οφείλουν να υιοθετήσουν κουλτούρα ασφάλειας και όχι κουλτούρα απόδοσης ευθυνών. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η εφαρμογή πρωτοκόλλου ποιότητας, η συνεχής επαγρύπνηση των επιστημονικών επιτροπών και συμβουλίων που εξετάζουν τα περιστατικά με επιστημονικά κριτήρια, ενώ τέλος απαιτείται η συνεχής εγρήγορση αλλά και εκπαίδευση των ιατρών και του νοσηλευτικού προσωπικού. Η διαφάνεια της ιατρικής πρακτικής προς τους ασθενείς και προς τις οικογένειες τους πρέπει να αποτελεί βασική υποχρέωση, χωρίς όμως να παραβιάζεται η επιστημονική αλήθεια ή να οδηγείται ο διάλογος σε εύκολες παραδοχές για να υποχωρήσει η πίεση της επικαιρότητας.

Σε αυτές τις ομολογουμένως δύσκολες και ανεπιθύμητες από όλους περιπτώσεις οι ιατρικοί σύλλογοι και οι επιστημονικοί φορείς έχουν επίσης κρίσιμο ρόλο. Οφείλουν να υπερασπίζονται τη δεοντολογική πρακτική, να παρέχουν σαφείς οδηγίες για την ορθή ιατρική συμπεριφορά και να υποστηρίζουν τα μέλη τους όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με αβάσιμες κατηγορίες. Παράλληλα, πρέπει να είναι αυστηροί και αμερόληπτοι όταν προκύπτει πραγματικό σφάλμα. Η αυτορρύθμιση του επαγγέλματος είναι δείγμα επιστημονικής και επαγγελματικής ωριμότητας αλλά και σεβασμού προς τον ασθενή. Μόνο με την προσήλωση στους επιστημονικούς κανόνες και την τήρηση των αρχών ηθικής και δεοντολογίας άσκησης της ιατρικής και μπορεί να διατηρηθεί και να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των ασθενών και της κοινωνίας.

Σημαντικός επίσης είναι και ο ρόλος των ΜΜΕ στην ανάδειξη των προβλημάτων, η οποία πρέπει να γίνεται με σοβαρότητα και προσοχή καθώς αυτό αποτελεί ευαίσθητο ζήτημα όχι μόνο για τον ασθενή και τον ιατρό αλλά όπως κατέστη προφανές από τα ανωτέρω και για την επιστημονική ιατρική κοινότητα αλλά και ολόκληρη της κοινωνία. Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου πυχαίοι τίτλοι δημιουργούν κλίμα πρώιμα και χωρίς την ολοκλήρωση των απαιτούμενων διαδικασιών και την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων προφανώς για λόγους προβολής και αναγνωσιμότητας. Η ενημέρωση πρέπει να είναι σωστή και υπεύθυνη και να διέπεται από τους κανόνες της ορθής δημοσιογραφίας. Η σωστή στάση όλων μας είναι απαραίτητη για την σωστή και ομαλή λειτουργία της κοινωνίας μας.

Βλέπουμε λοιπόν ότι το θέμα των ιατρικών λαθών τελικά δεν είναι ούτε απλό ούτε μονοσήμαντο. Απαιτεί μια ισορροπία ανάμεσα στην υπεύθυνη ιατρική πρακτική και στην κατανόηση της ανθρώπινης διάστασης της ιατρικής. Απαιτεί δομές που προλαμβάνουν, αξιολογούν και εκπαιδεύουν και όχι δομές που υπολειτουργούν ή αποδίδουν ευθύνες χωρίς διάκριση. Η Ελλάδα διαθέτει εξαιρετικούς ιατρούς και υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό, αλλά απαιτείται συνεχής εγρήγορση όλων των φορέων και βελτίωση του συστήματος ώστε αυτό να λειτουργεί σωστά και αποτελεσματικά και να υποστηρίζει τόσο τους ασθενείς όσο και τους επαγγελματίες υγείας. Μόνο με εκπαίδευση, παιδεία και τήρηση των ηθικών και δεοντολογικών αρχών στην άσκηση της ιατρικής πράξης, οι οποίες παρεμπιπτόντως διατυπώθηκαν για πρώτη φορά στη χώρα μας πριν από 3000 περίπου χρόνια από τον Ιπποκράτη και αποτέλεσαν τη βάση άσκησης της σύγχρονης ιατρικής στις Δυτικές κοινωνίες μπορεί να διαμορφωθεί ένα περιβάλλον όπου τα λάθη θα μειωθούν, η εμπιστοσύνη θα ενισχυθεί και η ιατρική επιστήμη θα συνεχίσει να προσφέρει στον άνθρωπο και την κοινωνία.